به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران؛ مقاله «آینده‌پژوهی مؤسسات خیریه (مطالعه موردی: امور خیریه در شهر کرمانشاه)» به قلم سیدفرهاد حسینی؛ استادیار گروه مدیریت بازرگانی دانشگاه رازی، محمدرسول الماسی‌فرد؛ استادیار گروه مدیریت بازرگانی دانشگاه رازی و معصومه آینه؛ دانشجوی دکترای کارآفرینی دانشگاه رازی در شماره سوم مجله «مطالعات وقف و امور خیریه» (فروردین 1403) منتشر شده است. در ادامه خلاصه‌ای از نتایج این پژوهش را می‌خوانید؛

 مقدمه و بیان مسئله

 نویسندگان بر این باورند که نیاز به آینده‌پژوهی و شناخت آینده در همه حوزه‌ها از جمله امور خیر، از اهمیت بالایی برخوردار است. به نظر آن‌ها، با توجه‌ به کاهش کمک‌ها و تعداد داوطلبان، آینده مؤسسات خیریه در سطح محلی نامطلوب است. بنابراین برنامه‌ریزی سناریوهای آینده می‌تواند به مدیران بخش خیریه، نهادها و ذینفعان مرتبط برای مدیریت عدم قطعیت‌ها کمک کند.

 مرور ادبیات نظری نشانگر آن است که چهار روند کلیدیِ تغییرات جمعیت‌شناسی، فناوری، تأمین مالی از دولت و شرکت‌ها و حمایت داوطلبانه بر بخش خیریه کشورها، به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته تأثیر می‌گذارند. همچنین امروزه، ابزارهای سنتی بشردوستی مانند داوطلبی منظم، کمک‌های مالی و درخواست‌های خیابانی، کنار گذاشته شده‌اند و شکل‌های جدید کمک نظیر کمک‌های الکترونیک، کمک غیرنقدی و ... در حال ظهور هستند.

 علاوه بر این، سوءاستفاده برخی افراد و مؤسسات خیریه باعث کاهش اعتماد مردم به آنها شده است. همچنین، دل‌مشغولی خیریه‌ها به آینده کوتاه‌مدت منجر به وابستگی آن‌ها به سیاست‌های دولت‌ها شده است. نگرانی‌هایی نیز وجود دارد که افزایش حرفه‌ای‌شدن بخش خیریه منجر به افزایش حقوق کارکنان آن‌ها می‌شود و منافع عمومی در دسترس مردم را کاهش می‌دهد.

 پژوهشگران کار خود را متمرکز بر موقوفات و خیریه‌های استان کرمانشاه کرده‌اند. استان کرمانشاه نهمین استان پرجمعیت کشور بوده که از گذشته موقوفات بسیاری داشته و‌ از لحاظ آماری، بعد از مشهد، بیشترین میزان وقف در کشور را دارا است. در حال حاضر، مؤسسات خیریه در شهر کرمانشاه با انواع مشکلات درون و برون‌سازمانی نظیر سوءمدیریت، کاهش کمک‌های مردمی، تخصصی و متمرکزنبودن فعالیت‌ها و ... رو‌به‌رو هستند. با توجه به گفته‌های فوق، مسئله اصلی پژوهش حاضر عبارت از این موارد است: با توجه به وضعیت فعلی مؤسسات خیریه، چه آینده‌‌ای را می‌توان برای آن‌ها متصور شد؟ و سیاست‌های بدیل با هدف دستیابی به آینده مطلوب مؤسسات خیریه در شهر کرمانشاه چیست؟

 مبانی نظری بحث

 آینده‌پژوهی

 آینده‌پژوهی، اصول و روش‌های مطالعه، تصمیم‌گیری، ارائه طرح و اقدام در خصوص علوم و فناوری مرتبط با آینده است. سناریونگاری روشی مؤثر و کارآمد برای آینده‌نگاری است. هدف اصلی توسعه سناریوها برانگیختن اندیشه درباره رخدادهای ممکن، پیش‌فرض‌های مرتبط با این رخدادها، فرصت‌ها و تهدیدهای ممکن و روش‌های اقدام است.

 آینده‌پژوهی امور خیریه

 سناریوهای آینده مؤسسات خیریه در کشورهای توسعه‌یافته عبارت‌ از برگزیدگان با بودجه دولت، همکاری شرکتی، توسعه از طریق حمایت خانواده‌ها و توسعه جمعیت‌محور مبتنی بر فناوری‌های نوین است. براین‌اساس، اَبَرخیریه‌ها یا خیریه‌های بزرگ با تبدیل‌شدن به ارائه‌دهنده انتخابی در یک گروه منتخب، با «رفتارهای غارتگرانه» به رشد خود ادامه می‌دهند و خدمات خود را گسترش می‌دهند و از هر فرصتی برای دسترسی به بودجه دولتی، از جمله در بازار جهانی پس از بلایای طبیعی و کمک‌های بین‌المللی استفاده می‌کنند.

 شماری از مؤسسات برای تأمین مالی بر کمک شرکت‌ها تمرکز می‌کنند. با توجه به اینکه شرکت‌ها بیشتر به دنبال نفوذ محلی برای افزایش سهم بازار خود هستند، مؤسسات خیریه مجبور می‌شوند استراتژی‌های خود را به سمت بازاریابی شرکتی برای کسب منابع مالی سوق دهند و از هدف دلسوزی دور شوند. اصطلاح «خیریه من» برای توصیف خیریه‌هایی به کار می‌رود که از طریق حمایت خانواده‌ها تأمین مالی می‌شوند. این مؤسسات تمرکز محلی دارند، مبتنی بر رحمت و شفقت مردم هستند و محرک‌های کلیدی برای آن‌ها، افزایش توانمندی فردی و همچنین، پیری جمعیت است.

 تعداد دیگری از مؤسسات خیریه، کاربر جدی فناوری نوین برای ارائه خدمات بهتر (از طریق افراد یا ربات‌ها) هستند و از پلتفرم‌های آنلاین استفاده و کمک‌های مالی، داوطلبانه و سایر پشتیبانی‌ها را هدایت می‌کنند. این بخش از خیریه‌ها، در مقاله حاضر، ذیل عنوان «توسعه جمعیت‌محور مبتنی بر فناوری‌های نوین» طبقه‌بندی شده‌اند. 

 روش‌شناسی بحث

 این پژوهش یک تحقیق کیفی و به‌ دنبال آینده‌پژوهی مؤسسات خیریه شهر کرمانشاه است. نویسندگان از روش دلفی با استفاده از تحلیل تم برای تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه‌های عمیق خود استفاده کرده‌اند و همچنین، از آینده‌پژوهی و سناریونویسی برای ترسیم آینده سود برده‌اند. 

 جمع‌آوری داده‌ها

 گردآوری داده‌ها در این مقاله در سه‌مرحله صورت‌گرفته است: در مرحله نخست، برای گردآوری اطلاعات در زمینه مبانی نظری و ادبیات موضوع، از منابع کتابخانه‌ای، مقالات، کتاب‌های مورد نیاز و وب‌سایت‌های معتبر استفاده شده است. در مرحله دوم، برای گردآوری داده‌های کیفی به توزیع پرسشنامه باز و مصاحبه با کارشناسان و متخصصان حوزه مؤسسات خیریه شهر کرمانشاه پرداخته‌ شده و توزیع پرسشنامه تا رسیدن به توافق 70% ادامه یافته است. در مرحله سوم نیز به ترسیم آینده و ارائه سناریوهای مرتبط با استفاده از رویکرد عدم قطعیت پرداخته شده است.

 جامعه و نمونه آماری

 جامعه آماری این مقاله شامل 23 نفر از کارشناسان و متخصصان حوزه خیریه در شهر کرمانشاه است. معیار انتخاب کارشناسان حوزه امور خیریه، داشتن تجارب مرتبط و دست‌کم چهار سال سابقه کار در حوزه امور خیریه یا مدیر و مؤسس‌بودن مؤسسه خیریه است. 14 نفر از پاسخ‌دهندگان را خانم‌ها و 9 نفر را آقایان تشکیل داده‌اند که 14 نفر آن‌ها مدیر و 9 نفر کارشناس سازمان مرتبط یا مؤسسه خیریه بوده‌اند. ازنظر مدرک تحصیلی، 12 نفر مدرک کارشناسی، 10 نفر کارشناسی ارشد و یک نفر دکتری داشته‌اند. همچنین، مصاحبه با 12 نفر از مؤسسات خیریه، 6 نفر از اداره اوقاف و 5 نفر از سازمان بهزیستی صورت گرفته است.

 نتایج کدگذاری محوری آینده‌های ممکن و محتمل مؤسسات خیریۀ کرمانشاه

 مقاله، با شناسایی مضامین پایه و سازمان‌دهنده ادامه پیدا می‌کند. از جمله مضامین مطرح‌شده در این پژوهش می‌توان به حرفه‌ای عمل کردن مؤسسات خیریه، نوآوری در خدمات و فعالیت‌ها، توسعه و تغییر نیازها و مسائل مددجویان، فرهنگ‌سازی کارآفرینی، تعامل پویا و همکاری مؤسسات با یکدیگر، شفافیت فعالیت‌های مؤسسات و قانونی شدن آن‌ها، جذب حمایت شرکت‌های بزرگ استان، همسوسازی فعالیت‌ها با نهادهای دولتی، استفاده از تکنولوژی جدید، لزوم توانمندسازی مددجویان، هویت‌بخشی به امور خیر و بازاریابی و برندسازی اشاره کرد. 

 براساس مضامین شناسایی‌شده، چهار آیندۀ محتمل برای مؤسسات خیریه استان کرمانشاه پیش‌بینی شده است. این موارد عبارت از: توسعۀ فعالیت‌های سازمانی در قالب تخصصی‌شدن فعالیت‌های مؤسسات خیریه، ایجاد فضای اعتماد، توانمندسازی مددجویان و توسعه سازمانی، حفظ و تقویت موقعیت فعلی از طریق همسوسازی فعالیت‌ها با نهادهای دولتی و رفع مشکلات درون‌سازمانی، تقویت جایگاه سازمانی به‌ صورت حفظ و ارتقاء جایگاه سازمانی، تبلیغات و حضور در رسانه‌ها و جذب خیران و داوطلبان و در نهایت کاهش فعالیت‌های مؤسسات خیریه به شکل کاهش فعالیت‌های مؤسسات خیریه و ماندگاری مشکلات ساختاری مؤسسات هستند.

 تشریح و بحث سناریوهای مؤسسات خیریه در شهر کرمانشاه

 در بخش دیگری از مقاله، نویسندگان به سراغ طراحی سناریوهایی برای آیندۀ مؤسسات خیریه استان کرمانشاه رفته‌اند و پس از بررسی‌های فراوان، چهار سناریو را مطرح کرده‌اند که عبارت‌ از: توسعۀ فعالیت‌های سازمانی، حفظ و تقویت موقعیت فعلی؛ تقویت جایگاه سازمانی و کاهش فعالیت هستند.

 براساس سناریوی نخست، مؤسسات خیریه از حیث رفتار حرفه‌ای و نوآوری در خدمات، حرفه‌ای می‌شوند و به اعتمادسازی می‌پردازند. مطابق دومین سناریو، مؤسسات خیریه به سمت دولتی‌شدن حرکت می‌کنند و سپس برای حفظ خود به رفع مشکلات مالی و ... اهتمام می‌ورزند. در سناریوی سوم، مؤسسات خیریه عملکرد خود را بهبود می‌بخشند و بر همین اساس به ارتقاء جایگاه خود می‌پردازند. در چهارمین سناریو نیز به دلیل غیرفعال شدن بخش زیادی از مؤسسات خیریه و کاهش حمایت‌های دولت و خیران، این مؤسسات به سمت رکود می‌روند و مشکلات ساختاری پایدار خواهد ماند.

 بحث و نتیجه‌گیری

 نویسندگان مقاله، طبق مفاهیم شناسایی‌شده و شبکه مضامین آینده‌های این مؤسسات و با توجه به دو محورِ وابستگی مؤسسات خیریه به دولت در مقابل استقلال آن‌ها و فعالیت تخصصی و زنجیره‌ای خیریه‌ها در مقابل جزیره‌ای عمل‌کردن آن‌ها، به اولویت‌بندی سناریوهای مؤسسات خیریه شهر کرمانشاه پرداخته‌اند که عبارت از: تخصصی‌شدن فعالیت‌های مؤسسات، ایجاد فضای اعتماد، توانمندسازی مددجویان، توسعه سازمانی، همسوسازی فعالیت‌های خیریه‌ها با نهادهای دولتی، رفع مشکلات درون‌سازمانی، تبلیغات و حضور در رسانه‌ها، حفظ و ارتقاء جایگاه سازمانی، جذب نیکوکاران و داوطلبان، کاهش فعالیت‌های مؤسسات خیریه و ماندگاری مشکلات ساختاری مؤسسات هستند.

 آن‌ها سپس طبق نتایج پژوهش خود به این نتیجه رسیده‌اند که به ترتیب توسعۀ فعالیت‌های سازمانی، حفظ و تقویت موقعیت فعلی، تقویت جایگاه سازمانی و کاهش فعالیت مؤسسات برای مؤسسات خیریه کرمانشاه دارای اولویت هستند. براین‌اساس، پژوهشگران مطابق مهم‌ترین سناریو که مبتنی بر توسعۀ فعالیت‌های سازمانی است، پیشنهادهایی را به مدیران مؤسسات خیریه و نهادهای متولی امور خیر ارائه کرده‌اند.

 از جملۀ این پیشنهادها می‌توان به مواردی از این دست اشاره کرد: واحد جذب مشارکت مردمی در پایگاه مساجد، حوزه قرآنی و ساختمان پزشکان راه‌اندازی شود، مؤسسات خیریه باید به شکل زنجیروار و تخصصی عمل کنند نه مثل جزایر دور از همدیگر، بازگشت مؤسسات خیریه از طریق استفاده از نفوذ قدرت افراد مشهور، باعث کنترل بیشتر بر امور و تأمین منابع مالی و ... خواهد شد، سازمان بهزیستی بر فعالیت مؤسسات و اعطای مجوزهای فعالیت مؤسسات خیریه فعال و نوین نظارت بیشتر داشته باشد و حمایت مالی دولت در قالب کمک نقدی، وام و تسهیلات، کسر مالیات یا بخشودگی آن و تکمیل بیمه کارکنان صورت گیرد.

 گزارش از زهرا حاتمی