نقش کمک‌های داوطلبانۀ مردم در پیروزی و تداوم جنبش مشروطه
جنبش مشروطه یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین تحولات سیاسی و اجتماعی در تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌رود که در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ با صدور فرمان مشروطه به پیروزی رسید. این جنبش، تلاشی برای محدودکردن اختیارات مطلقۀ پادشاه و انتقال بخشی از قدرت به مردم از طریق تشکیل مجلس و قانون‌گذاری بود تا حکومتی مبتنی بر قانون، عدالت و نظارت عمومی شکل بگیرد.
اقشار و طیف‌های مختلف اجتماعی مانند روشنفکران، تجار، بازاریان و روحانیون در این جنبش مشارکت داشتند؛ هرچند میزان نقش‌آفرینی و اهداف آنان یکسان نبود. یکی از اقداماتی که در جهت کمک به پیروزی و پیشروی جنبش مشروطه صورت می‌گرفت، کمک‌های مالی و حمایت اقتصادیِ مردم از این جنبش و فعالان آن بود.
حمایت‌های داوطلبانۀ تجار و بازاریان از مشروطه
عبدالحسین ناهیدی آذر؛ محقق و مورخ تاریخ، دربارۀ نقش‌آفرینی تجار در جنبش مشروطه که خواستار حمایت از تولیدکنندگان داخلی در برابر نیرو‌های اقتصادی خارجی بودند و رویای تأسیس یک حکومت قانونی و پاسخگو برای دفاع از حقوق مالکیت را در سر می‌پروراندند، در یادداشتی در روزنامۀ دنیای اقتصاد که در سال ۱۳۹۲ منتشر شده است، با عنوان «نقش تجار در جنبش مشروطه» می‌نویسد: «در این جنبش تمام طبقات و گروه‌های اجتماعی از کارگر گرفته تا روستایی حتی کودکان و زنان نیز نسبت به آگاهی طبقاتی و منافع صنفی خود کم و بیش شرکت کردند، ولی نقش تجار و پیشه‌وران از همه پررنگ‌تر بوده است. به سخن دیگر موتور محرک این حرکت عظیم اجتماعی و ملی را طبقه مزبور تشکیل می‌دادند.» او همچنین تأکید می‌کند که کمک‌های مادی تجار به ملیّون و آزادی‌خواهان نقش تعیین‌کننده‌ای در پیروزی انقلاب مشروطه داشته و به طور کلی بار مالی تحصن‌ها در جریان تلاش برای پیروزی جنبش، بر عهدۀ بازاریان بوده است. علاوه‌بر آن اسلحه و مهمات مبارزان مشروطه‌طلب و مخارج خانوادۀ آنان، به کمک اهالی بازار مانند «حاجی مهدی کوزه کنانی‌ها» و «حاجی میرزا آقا فرشی‌ها» و دیگر تجار تهیه و تامین می‌شد.
همچنین در همین خصوص، در مقاله‌ای با عنوان «سرمایۀ اقتصادی-اجتماعی بازاریان و نقش‌آفرینی آنها در انقلاب مشروطه» که در سال ۱۴۰۱ به چاپ رسیده، درخصوص نقش اقتصادی بازاریان در روند جنبش مشروطه گفته شده است که آنها به دلیل در اختیار داشتن سرمایه اقتصادی-به‌ویژه پول و نیروی کار شهری-نقش انکارناپذیر و پیشرویی در پیروزی انقلاب مشروطه و تشکیل نخستین مجلس شورای ملی ایفا کردند. آنان از طریق حمایت مالی از بست‌نشینان در حرم حضرت عبدالعظیم و مهاجران به قم، همچنین با بستن بازار‌ها و تأمین هزینه‌های تحصن در سفارت انگلیس و بسیج نیروی کار بازار، نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد جنبش مشروطه بر عهده داشتند.
عالمان نجف، پشتوانۀ مالی مشروطه
علاوه بر تجار و بازاریان، برخی از علمای نجف نیز در راستای کمک به جنبش مشروطه، حمایت‌های مالی از آن انجام داده‌اند. می‌توان گفت حمایت تام و تمام برخی علما از نهضت مشروطه که حتی در مقطعی منجر به صدور فتوای جهاد گردید، شامل حمایت‌ها و جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مالی نیز بوده است، چنان‌که برخی محققان نیز بدان تصریح کرده‌اند.
برخی از آنها، از وجوهات شرعی مانند خمس، زکات، رد مظالم و سهم امام برای حمایت از نهضت مشروطه استفاده می‌کردند. این کمک‌ها به‌ویژه در موارد زیر هزینه می‌شد: حمایت از بست‌نشینان در حرم حضرت عبدالعظیم و مهاجران به قم، پرداخت هزینه‌های روزمرۀ خانواده‌های مبارزانی که بازار یا محل کارشان بسته شده بود، پشتیبانی مالی از چاپخانه‌ها، روزنامه‌ها و رساله‌های مشروطه‌طلب؛ بنابراین نقش کمک‌های مالی اقشار مختلف، به‌ویژه تجار، بازاریان و علمای دینی، در پیروزی جنبش مشروطه غیرقابل انکار است.
این حمایت‌ها نه‌تنها پشتوانه اقتصادی مبارزان و بست‌نشینان را تأمین می‌کرد، بلکه نشان‌دهندۀ پیوند عمیق بین جنبش مشروطه و نیرو‌های اجتماعی مؤثر آن زمان بود. تجار با سرمایه و شبکه‌های اقتصادی خود و روحانیون با بهره‌گیری از وجوهات شرعی یا جمع‌آوری کمک‌های مالی، زمینه‌ساز پیشروی مشروطه‌خواهان شدند و از وابستگی مالی جنبش به نهاد سلطنت یا قدرت‌های خارجی جلوگیری کردند. چنین حمایت‌هایی، جنبش مشروطه را از یک خواست محدود به یک نهضت مردمی گسترده با پشتوانۀ مالی مستقل تبدیل کرد و به تداوم و موفقیت آن در مسیر ایجاد حاکمیت قانون و مشارکت عمومی کمک شایانی نمود.
البته حتی پس از به‌توپ‌بسته‌شدن مجلس و سرکوب نهضت مشروطه توسط محمدعلی‌شاه نیز علمای عتبات با احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت مشروطه، فعالانه وارد عرصۀ مبارزه برای احیای آن شدند. آنان نه تنها از طریق اقدامات قلمی، بلکه در میدان عمل نیز نقش مؤثری ایفا کردند. مبارزات آنها اشکال متنوعی داشت؛ از جمله حضور در مراکز حساس تصمیم‌گیری و هدایت جنبش، جمع‌آوری کمک‌های مالی برای پشتیبانی از مشروطه‌خواهان، برقراری ارتباط مستمر با مشروطه‌خواهان داخلی و ارائه رهنمود‌های سیاسی و فقهی به آنها، و حتی مکاتبه با سفارت‌خانه‌های خارجی با هدف جلب حمایت برای بازگرداندن نظام مشروطه.
زنان؛ حامیان گمنام تأمین مالی نهضت
در این میان نباید از نقش فعالانه و حمایت‌گرایانۀ زنان در تأمین هزینه‌های مالی مربوط به جنبش مشروطه و مشروطه‌خواهان غافل ماند. در واپسین سال‌های سلطنت مظفرالدین‌شاه، دولت مشیرالدوله تصمیم گرفت برای تأمین برخی مخارج کشور، وامی با بهره ۷ درصد از دولت‌های روس و انگلیس دریافت کند. اما این تصمیم با واکنش منفی مردم و مجلس شورای ملی مواجه شد و سرانجام دولت از اجرای آن منصرف شد. به همین دلیل و در واکنش به این وضعیت، مجلس پیشنهاد تأسیس بانک ملی را مطرح و تصویب کرد تا نیاز‌های مالی کشور از طریق مشارکت داخلی تأمین شود.
در این میان، زنان نقشی فداکارانه و تحسین‌برانگیز در تأمین سرمایه اولیه بانک ایفا کردند. نمونه‌ای از این فداکاری در مسجد میرزاموسی، هنگام سخنرانی سیدجمال واعظ، رقم خورد؛ آنجا که زنی برخاست و گفت: «دولت ایران چرا از خارجه قرض کند؟ مگر ما مرده‌ایم؟ من یک زن رختشوی هستم. به سهم خود یک تومان می‌دهم. دیگر زن‌ها نیز حاضرند.» پس از او، دیگر زنان نیز گوشواره‌ها، النگو‌ها و گردنبند‌های خود را فروخته و برای تأسیس بانک ملی اهدا کردند. این حرکت تنها به تهران محدود نماند. از قزوین نیز زنی در نامه‌ای به سعدالدوله، رئیس مجلس، نوشت: «مقدار ناقابل از زیورآلات خودم را که برای ایام سخت ذخیره کرده بودم، به جهت بانک ملی می‌فرستم. اشیای اهدایی را اعضای محترم بانک ملی، به امانت و شرافت بفروشند، سهم بانک بخرند و برایم روانه کنند.» او در ادامه افزود: «زنی از همسایگان که شوهر ندارد و یک پسر صغیر دارد، چون پول ندارد، سه فقره از اسباب منزل را توسط من، برایتان فرستاد تا آنها را بفروشید و سهمی از بانک ملی به نام صغیر او تهیه کنید.»
نقش زنان در حمایت مالی از مشروطه‌خواهان، تنها به مشارکت در تأسیس بانک ملی محدود نشد. در دوران مقاومت مسلحانه مشروطه‌طلبان، زمانی که مبارزان برای تأمین هزینه‌ها و خرید اسلحه با تنگنای مالی مواجه بودند، بار دیگر زنان با ایثار و ازخودگذشتگی وارد میدان شدند. آنها جواهرات و دارایی‌های خود را فروختند و در اختیار مشروطه‌خواهان گذاشتند. نمونه‌ای از این فداکاری پس از فتح اصفهان توسط سواران بختیاری رخ داد؛ زمانی که گروهی از زنان به انجمن ایالتی اصفهان رفتند و زیورآلات خود را اهدا کردند. در میان آنها، زنی کاسه مسی خود را که تنها دارایی‌اش بود، برای کمک به مشروطه‌خواهان تقدیم کرد.
یادداشت از فاطمه غریبی؛ پژوهشگر علوم سیاسی
منابع:
۱. یادداشت «نقش تجار در جنبش مشروطه»، عبدالحسین ناهیدی آذر روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ چاپ: ۱۳۹۲/۰۶/۱۸
۲. مقاله «سرمایۀ اقتصادی-اجتماعی بازاریان و نقش‌آفرینی آنها در انقلاب مشروطه»، سید علی‌اصغر حسینی نوذری، رضا فاضل و حسین کردی، دوره ۱۴، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۱، مجله جامعه‌شناسی تاریخی
۳. یادداشت «تعامل علمای تهران با علمای نجف در نهضت مشروطه»، دکتر رضا معینی رودبالی و کاظم طهماسبی، مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ چاپ: ۱۳۹۹/۰۵/۱۳
۴. کتاب «مشعل‌داران و پیشتازان آزادی زنان»، نوشته بدرالملوک بامداد