جنگ ۱۲ روزه، جنگی علیه فرهنگ و ملت ایران بود / با ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد «پناهگاه فرهنگی» بسازیم
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، پنجمین نشست بررسی «جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل» با عنوان «پیامد‌ها و الزامات اجتماعی - فرهنگی در سطح ملی و منطقه‌ای» با حضور دکتر نعمت‌الله فاضلی؛ استاد بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و به همت انجمن علمی دانشجویی علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی با همکاری انجمن علمی اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی و انجمن علمی دانشجویی مطالعات آسیا - پاسیفیک دانشگاه تهران، شامگاه چهارشنبه ۲۵ تیرماه ۱۴۰۴ برگزار شد.
در ابتدای این نشست که سخنران دوم آن دکتر محمدرضا کلاهی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی غایب بود، تسهیلگر نشست ضمن خیر مقدم به سخنران برنامه از ایشان خواست تا درباره نسبت ناسیونالیسم ایرانی و جنگ سخن گفته و نظر خودش را درباره تأثیر جنگ ۱۲ روزه بر تقویت سرمایه اجتماعی و میزان اعتماد عمومی و رابطه مردم و حاکمیت بازگو کند و به‌خصوص با تأکید بر جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی جنگ سخن بگوید.
چرایی حساسیت اجتماعی و فرهنگی جنگ و صلح در ایران
دکتر نعمت‌الله فاضلی، ضمن سپاسگزاری از انجمن‌های علمی دانشگاه علامه طباطبائی برای برگزاری سلسه‌نشست‌های بررسی جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل، جنگ را از موضوعات کلیدی پژوهش در مطالعات اجتماعی و فرهنگی در دهه‌های اخیر در جهان برشمرد که پیرامون آن، نظریات، مکاتب و منابع و متون بسیاری نوشته و منتشر شده است. او با اشاره به مقام خود به عنوان ریاست انجمن مطالعات صلح ایران و گرایش دانشگاهی انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی صلح و جنگ، به شماری از آثار پژوهشی خود از جمله «صلح ایرانی» و «صلح زیسته ایرانی»، به گستردگی مطالعات جنگ در سالهای پس از پایان جنگ ایران و عراق اشاره کرد و گفت: در جامعه ایرانی در باب جنگ و صلح حساسیت اجتماعی و فرهنگی زیادی وجود دارد؛ چون جامعه ایرانی به طور تاریخی مواجهه‌ای که با زندگی دارد، معنایی، روان‌محور و انسانی است.
فاضلی واکنشها نسبت به جنگ را وابسته به زبان توصیف کرد و افزود: با وقوع جنگ، رسانه‌های اجتماعی، رسانه‌ها و گفت‌و‌گو‌های مردمی مملو از ادبیات، شعر، عکس، فیلم و روایت می‌شود که همه آنها جنگ را به نظام نشانه‌ای تبدیل می‌کند که می‌خواهد انسان را در کانون توجه قرار دهد و زندگی را برجسته کند.
استاد بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از «ملت‌بودگی» ایرانیان به عنوان نکته مهمی در تحلیل جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل و نحوه واکنش مردم ایران نسبت به آن یاد کرد و گفت: تعداد کمی از دولت‌ملت‌های جهان (Nation State) ملت هستند و عمق و قدمت ملت‌بودگی ایران را دارند که بر نحوه فهم ما از مقوله جنگ بسیار تأثیر می‌گذارد.
فاضلی در ادامه سخنان خود به کتاب «تاریخ طبیعی ویرانی؛ جستار‌هایی در باب تأثیر جنگ بر هنر و ادبیات»، اثر وینفرید گئورک زیبالد اشاره کرد که نویسنده بر این باور است که آلمان دیرتر از دیگر کشور‌های اروپایی تبدیل به ملت واحدی شد که می‌توان پیامد‌های آن را در جنگ‌های جهانی اول و دوم دید که مواجهه ادبی، فلسفی و فرهنگی نسبت به بمباران‌ها رخ نداد و در نتیجه آن، نمی‌بینیم که جنگ به سخن درآمده باشد.
جنگ برای ایرانیان به معنای تجاوز به سرزمین، فرهنگ و ملت است
نویسنده «تاریخ فرهنگی ایران مدرن»، فرهنگ را دارای اهمیت کلیدی برای ایرانیان دانست و افزود: برای کشور‌هایی مانند ایران، چین، هند و مصر که کشور‌هایی باستانی هستند و مدل فرهنگی، شناختی و الگو‌های فرهنگ و تجربه زیسته جمعی و ناخودآگاه زیسته جمعی در میان آنها شکل گرفته است، رخدادی مثل جنگ فقط رخداد نیست که در سرزمین و منطقه جغرافیایی اتفاق بیفتد، بلکه فراتر از آن، جنگ برای ما، هم به معنای تجاوز به سرزمین است و هم تجاوز به فرهنگ و ملت.
این پژوهشگر جنگ ۱۲ روزه اسرائیل علیه ایران را به معنای دقیق و آکادمیک آن «تجاوز به ملت ایران» دانست و افزود: فارغ از اینکه گروه‌هایی که به هر دلیلی از نظام سیاسی رنجیده هستند یا با آن مخالفند یا آنطور که اسرائیل تبلیغ می‌کند که این جنگ نه علیه ایران که علیه جمهوری اسلامی است، اما در واقعیت عالم، هیچ‌وقت نمی‌شود به کشور‌هایی مثل ایران، چین، هند یا مصر حمله کنید، آنها را بمباران کنید، شهروندان را بکشید و بگویید هدف از این کار دولت آن کشور است. فاضلی علت این کار را «ملت‌بودگی» ایرانیان دانست و اضافه کرد: همین موضوع باعث شد که همانطور که تجاوز اسرائیل غافلگیرانه بود، واکنش طبیعی مردم هم غریزی و ناگهانی و غافلگیرانه بود.
فاضلی با اشاره به واکنش مشابه پرستو فروهر از سوی ایرانیان خارج از کشور و ایرانیان ناراضی ساکن ایران در دفاع از ایران در جنگ ۱۲ روزه، رفتار این افراد را به اینصورت ارزیابی کرد که همه این افراد به صورت غریزی در برابر تجاوز بیگانه، موضع فرهنگی گرفتند. موضعی که از مواضع سیاسی و اقتصادی جدا شده بود که دلیل آن این است که ما علاوه بر سرزمین ایران، فرهنگ، یعنی ساخت معنایی هم داریم که بخش کوچکی از آن به صورت آگاهانه زیست می‌کند، اما بخش عظیم آن در ضمیر پنهان ما است که وقتی حادثه‌ای مثل جنگ رخ می‌دهد از ناخودآگاه بیرون می‌زند و خود را نشان می‌دهد. معنای فرهنگی طی هزاران سال شکل گرفته و وارد زنجیره معنایی و بخشی از دی‌اِن‌اِی و ژنتیک هر انسان ایرانی شده و آنها را به میهن، تاریخ و ایران پیوند می‌زند.
نویسنده کتاب «نوروز نوشت» از واژه ایران به عنوان دی‌ان‌ای ایرانیان یاد کرد که در تجربه ۱۵۰ ساله اخیر ایران و علی‌رغم به حاشیه رانده شدن آن در نیم‌قرن اخیر و بی‌توجهی به آن در برنامه درسی، مدام تمرین شده و در نتیجه وارد تجربه عملی ما در زندگی اجتماعی و روزمره شده و باعث شده است که ملت ایران در زندگی روزمره هم مفهوم امر ملی و ایران را مدام تجربه کند.
فاضلی ماهیت جنگ ۱۲ روزه اسرائیل علیه ایران را فرهنگی توصیف کرد و گفت: تجاوز به میهن فقط تجاوز به حکومت نیست، بلکه تجاوز به حساسیت‌ها و هشیار‌های شناختی است که در طول تاریخ برای ایرانیان شکل گرفته است.
نویسنده کتاب «علوم انسانی و اجتماعی در ایران» با نقل قولی از مرحوم داریوش شایگان و آلن بدیو ادامه داد: بود‌هایی هستند که نمود ندارند، اما با درانداخته شدن پرده، نمود می‌یابند که یکی از آنها دی‌ان‌ای ایران و اسرار و قابلیت‌های شگفت ایرانی‌بودن است.
فاضلی با تأکید بر تأثیرگذاری فرهنگی ایرانیان بر اروپا در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی چنین توضیح داد که: این فرهنگ وقتی مورد هجوم قرار می‌گیرد، اسرار خود را بروز می‌دهد و انرژی‌های عاطفی خود را آزاد می‌کند، ایران به سخن درمی‌آید و ناخودآگاه ذهن جمعی و قابلیت‌های تاریخی آن ناگهان بروز می‌یابند و انفجار معنوی و عاطفی به وجود می‌آید که به نیروی سیاسی بزرگی تبدیل می‌شود.
این استاد دانشگاه، عاملیت انسانی را در این جنگ، مهم ارزیابی کرد و در ادامه به توضیح دیدگاه و نظریه ویکتور فرانکل در کتاب «انسان در جست‌وجوی معنا» پرداخت و با تکیه بر آن، بحث خود پیرامون واکنش ایرانیان و پیامد‌های فرهنگی و اجتماعی جنگ ۱۲ روزه اسرائیل علیه ایران را ادامه داد. به گفته وی، ویکتور فرانکل در نظریه لوگوتراپی (Logotherapy) بر این باور است که زندگی رنج است، اما ما می‌توانیم این رنج را برای خودمان به گنج تبدیل کنیم. برای این کار باید معنایی داشته باشیم. معنایی که با کمک آن می‌توانیم با هر رنجی کنار بیاییم و فرصتی برای ساختن و بهبودی خود و جهان به دست آوریم.
فاضلی ایرانیان را مواجه با جنگ‌های بسیاری فراتر از جنگ با اسرائیل از جمله جنگ محیط زیستی، کمبود انرژی، شکاف طبقاتی، گرمای شدید و ... دانست و گفت: جامعه ایران باید از منظر دکتر فرانکل به خود نگاه کند که زندگی رنج است، اما باید معنایی جست‌و‌جو کنیم که آن رنج را به فرصتی برای تعالی، بقا و همزیستی تبدیل کنیم.
وی در ادامه سخنان خود از ایرانیان خواست به فرهنگ توجه کنند و قابلیت‌های ایرانی‌بودن و ایرانی‌زیستن را بشناسند که کمک می‌کند معنایی جمعی برای مواجهه با رنج‌ها و جنگ‌های سیاسی، نظامی و زیست‌محیطی پیدا کنند.
بازنگری در مفهوم پناهگاه
فاضلی با ذکر این مقدمه که واکنش مردم به تجاوز اسرائیل، معنا‌های جمعی را احیا کرد، از همگان خواست قبول کنند که معنا برای همه یکسان نیست و با توجه به تاریخ از دوره صفویه تا جنگ ایران و عراق تأکید کرد که وقتی تشیع و اسلام خادم ایرانزمین باشند، می‌توانند معنا بسازند و ساخته‌اند، ولی عکس آن صادق نیست.
نویسنده کتاب «روایتی خودمردم‌نگارانه از زندگی روزمره ایرانی»، علاوه بر معنا‌های جمعی میهن و مذهب، به معنا‌های خانوادگی، شهری و فردی اشاره کرد و به فرهنگ عنوان «پناهگاه» داد و راهکار‌هایی برای برون‌رفت از حس ناکامی و تنهایی حاصل از جنگ ارائه داد و گفت: در روز‌های جنگ، ایران به لحاظ پیوند‌های استراتژیک تنها بود و چین و روسیه هیچ‌کدام به ما کمک نکردند. حس تنهایی که افراد هم در دوره جنگ حس کردند. برای اینکه احساس بی‌پناهی نکنیم باید از راه باهمبودن به بودن‌ها و شدن‌های خود برگردیم که چتر عاطفی ما می‌شوند.
وی هم‌صدایی، همراهی، همدلی و هم‌سخنی و باهم‌بودگی ایرانی و انسانی را پناهگاه وجودی ما دانست و افزود: فرهنگ، راهبردی برای معنابخشیدن، باهمبودن و بقا است. فرهنگ، پناهگاه باشکوهی است که همگان می‌توانند خانه‌ای در آن داشته باشند و حس تعلق را تجربه کنند.
فاضلی راه ساخت پناهگاه فرهنگ را از طریق گفت‌و‌گو برشمرد و با اشاره به ۲۱ میلیون دانش‌آموز و دانشجو، ۱۰ هزار انجمن علمی، پنج هزار کانون فرهنگی دانشگاهی و ۴۰ هزار ان‌جی‌اوی ثبت‌شده در پلتفرم آگاپه، راهکار ایجاد پناهگاه فرهنگ را فعال‌سازی ظرفیت‌های مدنی معرفی کرد و تأکید کرد: اگر ظرفیت‌های مدنی را فعال کنیم، پناهگاه خود را پیدا می‌کنیم و به جمعی تبدیل می‌شویم که بی‌پناه نیستیم. اگر جهان ما را تنها گذاشته خودمان از طریق بسیج مدنی و فرهنگی می‌توانیم تنها نباشیم و زیر چتر معنایی آن شادمانه، مسئولانه و خلاقانه از ایران، خاک، هویت، خانواده و خودمان حفاظت کنیم.