درهم‌تنیدگی تاریخ دو کشور ایران و ارمنستان
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، قسمت نخستِ اپیزودِ بیست‌و‌سوم از فصل سوم پادکست نیک‌آوا - پادکست ویژۀ خیر و نیکوکاری- به تاریخ و فرهنگ ارمنستان اختصاص دارد.
انسیه افغان و مجید غلامی؛ نویسندگان این‌اپیزود، بهترین توصیف برای بیان مراوده تنگاتنگ میان مردم ایران و ارمنستان را «ایرانی‌های ارمنی‌تبار» دانسته و بر این باورند که این عبارت فقط شامل ارمنی‌های ساکن ایران نیست و می‌تواند به علت درآمیختگی فرهنگی و همزیستی طولانی‌مدت، شامل تمامی ارمنی‌های جهان از جمله آنهایی که در کشور ارمنستان زندگی می‌کنند، هم بشود.
پژوهشگران، ریشه مشترک هر دو گروه را به زردشتیان می‌رسانند و معتقدند که اوج ارتباط این دو گروه به دوره اشکانیان می‌رسد که در آن‌زمان شاهزادگان اشکانی بر ارمنستان حکومت می‌کردند. هاویک عابدیان رابطه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو کشور را به چند هزار سال پیش می‌رساند و به این نکته اشاره می‌کند که قدیم‌ترین اطلاعات تاریخی درباره ایران را می‌توان در متون ارمنی و قدیم‌ترین مستندات تاریخی درباره ارمنستان را در متون ایران باستان می‌توان یافت. به گفته این پژوهشگر، قدیم‌ترین سندی که در آنجا نام ارمنستان آمده است، کتیبه بیستون است که به فرمان داریوش بزرگ نوشته شده و در آن‌کتیبه به زبان آشوری از ارمنستان با نام «اورارتو» و در فارسی باستان با عنوان «ارمنی‌ها» یاد شده است.
به گفته متخصصان، ارامنه که سربازان شجاعی بودند، در امپراطوری هخامنشی مثل مادها و پارس‌ها جایگاه ویژه‌ای داشتند که نشان از اعتماد هخامنشیان به آن‌ها دارد و به همین دلیل به مناصب عالیه دست یافتند و حتی به فرماندهی سپاه ایران رسیدند. یکی از تصاویر برجای‌مانده از ارمنی‌ها به هدیه‌آوردن آن‌ها برای شاه هخامنشی اشاره دارد که بر دیواره‌های تخت جمشید نقش شده است. در این تصویر، ساکنان ارمنستان به عنوان یکی از ساتراپی‌های امپراطوری هخامنشی، جامی با دسته شیردال یا هما به دست دارند. نقشی که یک مهندس جوان ارمنی به نام ادوارد زهرابیان در دوره پهلوی از آن الهام گرفت و لوگوی هواپیمایی ملی ایران یعنی هما را براساس آن طراحی کرد.
در اواخر حکومت هخامنشی و در نبرد میان داریوش سوم و اسکندر مقدونی، جناح چپ و راست سپاه ایران را سربازان ارمنی تشکیل می‌دادند. فرمانده یکی از این جناح‌ها از خاندان یرواندیان بود که پس از شکست داریوش سوم اعلام استقلال کرد و سیاست‌های ضدسلوکی در پیش گرفت. وی این سیاست را تا روی کارآمدن اشکانیان که خاندانی ایرانی بودند، ادامه داد و از آن‌پس اشکانیان که بر سر این منطقه با رومی‌ها در نبرد بودند، شاهزادگان خود را برای حکومت به این منطقه فرستادند. به گفته محققان، حتی پس از انقراض اشکانیان در سال ۲۲۶ میلادی تا ۲۰۲ سال بعد یعنی سال ۴۲۸ میلادی همچنان شاهزادگان اشکانی در ارمنستان حکومت می‌کردند.
از سوی دیگر، پذیرش مسیحیت به عنوان دین رسمی در این کشور هم ربط وثیقی با شاهزادگان اشکانی دارد که در زمان تیرداد سوم، پادشاه ارمنستان، این کشور را به نخستین حکومت مسیحی در جهان تبدیل می‌کند. در این زمان گریگور روشنگر با کمک تیرداد سوم، معابد آئین مهر را در ارمنستان خراب می‌کند و بر ویرانه‌های آن‌ها کلیساهای مسیحی می‌سازد که به دلیل تأثیرپذیری از معماری آئین مهر، برخلاف کلیساهای دیگر جهان، رو به سمت شرق دارد.
در دوره ساسانی و با فشارهای این حکومت برای گرفتن مالیات سنگین و محدودیت برای مسیحیان، درگیری‌هایی میان دو طرف درمی‌گیرد. با این حال همچنان می‌توان از متون ارمنی از جمله کتاب جغرافیای موسی خورنی به عنوان یکی از قدیم‌ترین متن‌هایی یاد کرد که در آن از کلمه «ایرانشهر» یاد شده و به جغرافیای شهرها و ایالات ساسانی اشاره شده است.
بخش دیگری از این اپیزود به خط و زبان ارمنی اشاره می‌کند که به گفته پژوهشگران، تنها گویشوَران آن در سراسر جهان، ارمنی‌ها هستند. در این زبان از ۱۴۰۰ واژه ایرانی، ۹۰۰ واژه از زبان‌های هند و اروپایی مشترک و بیش از پنج هزار جای‌نام ایرانی استفاده شده است که باعث شده بود زبانشناسان اولیه از زبان ارمنی به عنوان یکی از گویش‌های زبان‌های ایرانی یاد کنند. لازم به ذکر است که اشاره به داستان رستم، پهلوان افسانه‌ای ایران ۹۰۰ سال پیش از جاودانه‌شدن در حماسه شاهنامه در آثار ادبی ارمنی ذکر شده است.
تاریخ‌پژوهان بر این باورند که ارامنه ایران را می‌توان به سه گروه بومیان عمدتاً ساکن آذربایجان، مهاجران در دوره شاه عباس بزرگ ساکن در اصفهان و اراک و گروه دیگری تقسیم کرد که پس از نسل‌کشی ارامنه در زمان جنگ جهانی اول به ایران پناهنده شدند. شاه عباس صفوی به عنوان بزرگترین حامی ارامنه انحصار تجارت ابریشم را که به خودش اختصاص داشت، به ارامنه داد و با حمایت از آن‌ها زمینه ساخت بناهای ماندگاری مانند کلیسای وانک در اصفهان را فراهم آورد. این شرایط در دوره جانشینان شاه عباس و حکومت‌های پس از آن به خصوص افشاریه ادامه نیافت اما در دوره کریم‌خان زند و قاجاریه، ارامنه از آسایش بیشتری برخوردار بودند و توانستند خدمات ماندگاری از جمله تأسیس اولین خط تلگراف و مدارس دخترانه به ایران داشته باشند.