به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، صد و سومین نشست از مجموعه نشست‌های تخصصی پژوهشکده سوانح طبیعی با عنوان «وقف و تأثیر آن در بازیابی جوامع آسیب‌دیده از سوانح» دوشنبه 29 بهمن 1403 با همت پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی و با همکاری انجمن علمی وقف و امور خیر و پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری (خیر ماندگار) برگزار شد.

 دکتر الهام ملک‌زاده (دانشیار و مدیر ترویج دستاوردهای پژوهشی علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، دکتر نادر ریاحی سامانی (پژوهشگر حوزه وقف و امور خیریه و عضو هیئت مدیریه انجمن خیرین مدرسه‌ساز)، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدهاشم حسینی‌المدنی (رئیس سازمان جوانان جمعیت هلال احمر) و دکتر اشکان تقی‌پور (مؤسس و مدیرعامل خیریه نیک‌گامان جمشید) سخنرانان این نشست بودند.

 تغییر ساختاری وقف از دوره مشروطه به بعد

 دکتر الهام ملک‌زاده؛ دانشیار و مدیر ترویج دستاوردهای پژوهشی علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از منظر تاریخی به موضوع ارتباط وقف و سوانح طبیعی پرداخت و گفت: «سنت حسنه وقف اختصاص به ایران و یا ایران پس از اسلام ندارد.» او وقف را امری انسانی دانست که در تمام جهان از دوران باستان تاکنون ادامه داشته است. 

 دانشیار تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه سخنان خود به تقسیم‌بندی زمانی وقف در تاریخ ایران پرداخت و گفت: «تا دوران قاجار، وقف مختص به افراد خیّرِ متمکن است که اموال و دارایی خود را وقف می‌کردند اما از دوره مشروطه و به‌خصوص پهلوی به بعد شاهد تغییر ساختاری در موضوع وقف و موقوفات هستیم. از این دوره به بعد نه لزوماً واقفان همیشه از افراد متمکن هستند نه مباحث وقف به موضوعات مذهبی محدود است.»

 ملک‌زاده با یادکرد از عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما به عنوان فردی پیشگام در نگاه جدید به وقف که با درک صحیح، تعریف جدیدی از مفهوم سوانح و حوادث ارائه داده و اموال خود را در راه تأسیس انستیتوپاستور وقف می‌کند، نمونه‌هایی از این‌دست را به عنوان تغییر رویکرد در مسأله وقف در روزگار جدید معرفی کرد و گفت: «در گذشته خیرات ناشی از امر وجدانی بود و تنها از افراد متقی سر می‌زد ولی در دوره جدید به سمتی رفت که حتی ناشی از حبّ جاه، معروفیت اجتماعی یا مقبولیت حکومتی نیز می‌شد.» به گفته این پژوهشگر، از دوره مشروطه و به خصوص از عصر پهلوی اشخاص با عقاید گوناگون مذهبی با نگاهی انسانی در راه هدفی واحد کمک می‌کنند و عملاً جنبه فردی و شخصی سنتی به جنبه اجتماعی جدید تبدیل شده است که در آن الزاماً چیزی به نام وقف وجود ندارد و این مفهوم جای خود را به کار خیر، کار داوطلبانه، Charity و ... می‌دهد.

 مدیر ترویج دستاوردهای پژوهشی علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ضمن اشاره به سیاست عرفی‌سازی رضاشاه و بیرون‌آوردن اجباری اوقاف از کنترل روحانیون به تغییر شکل وقف در این دوره اشاره کرد و افزود: «در این دوره وجه اجتماعی بر وجه شخصی و انفرادی قدیم غلبه می‌کند و مردم به جای کمک به فرد خاص در راه معینی کمک‌های خود را ارائه می‌دهند.» 

 این استاد دانشگاه با اشاره به تأسیس جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران در سال 1302 خورشیدی، آن را نمونه‌ای موفق از مدیریت دولتی و مشارکت مردمی برشمرد و ادامه داد: «جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران در این برهه زمانی، حضور و عملکرد حائز اهمیتی دارد و جای تمام نهادهای وقفی دیگر را می‌گیرد.»

 ملک‌زاده در ادامه به مصادیق و نمونه‌هایی از موقوفات مانند بیمارستان عباسی میاندوآب موقوفه زهراسلطان نظام‌مافی اشاره کرد که واقفان آن در وقف‌نامه‌ها، از خود خلع ید کرده و کار تولیت را به شیر و خورشید سرخ یعنی دولت سپرده‌اند. 

 به گفته این استاد دانشگاه جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران به مردم آموزش می‌داد که آن‌ها تنها و منفرد زندگی نمی‌کنند و به همین‌دلیل هرکس از آنچه خدا به او داده است، می‌بایست به نیازمندان و فقرا کمک کند و از این‌جهت راه را برای ساخت پرورشگاه، آزمایشگاه، تهیه آمبولانس و ... در همه زمینه‌ها فراهم می‌کرد. 

 وقف؛ پدیده‌ای انسانی و فرادینی

 دومین سخنران این نشست، حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین سیدهاشم حسینی‌المدنی؛ رئیس سازمان جوانان جمعیت هلال احمر بود که در دو قسمت جداگانه درباره وقف و سوانح طبیعی و ظرفیت‌های وقف برای کمک‌رسانی در سوانح طبیعی اشاره کرد.

 او وقف را به معنای «تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه» معرفی کرد و از دو نوع وقف انتفاعی و منفعتی یاد کرد که در اولی از اصل مال مثل مسجد، مدرسه و بیمارستان استفاده می‌کنند و در نوع دوم از درآمد حاصل از مال وقفی در راه خیر بهره می‌برند.

 حسینی‌المدنی وقف را پدیده‌ای فرادینی دانست که اختصاص به هیچ ملیت و زمانی ندارد و هرجا احساس می‌شده است، مشکلی جامعه را تهدید می‌کند از ظرفیت‌های آن استفاده می‌شده است. 

 رئیس سازمان جوانان جمعیت هلال احمر از دو جنبه پیشگیرانه و درمانی وقف یاد کرد و گفت وقف قادر است خسارت‌های مادی و معنوی، روحی و روانی سوانح طبیعی را کاهش داده یا از آن‌ها پیشگیری کند. 

 حسینی‌المدنی با اشاره به آمار سه‌میلیون و 100 هزار عضو داوطلب جمعیت هلال احمر، مردم ایران را از جمله خیّرترین مردمان دنیا برشمرد و افزود: «اگر بتوانیم به شیوه صحیح اهمیت موضوع را برای مردم مطرح کنیم و سیاستگذاری درست برای استفاده از منابع خیر داشته باشیم، می‌توانیم از ظرفیت‌های وقف استفاده بیشتری کنیم.» او از انسان-رسانه به عنوان مهم‌ترین رسانه یاد کرد که می‌تواند در غیاب اعتماد به رسانه‌های رسمی در جهت‌دهی به موقوفات بیشترین تأثیر را داشته باشد.

 انعطاف‌پذیری نذر و وقف در تعامل با شیوه‌های جدید

 دکتر اشکان تقی‌پور؛ مؤسس و مدیرعامل خیریه نیک‌گامان جمشید، دیگر سخنران نشست بود که ضمن اشاره به نحوه مدیریت سازمان‌های مردم‌نهاد در جلب مشارکت مردمی و عمومی در راستای خیر جمعی از شکل جدید دریافت کمک کم از افراد زیاد به عنوان شیوه‌ای نوین به صورت کراد فاندینگ و جمع‌سپاری یاد کرد که بعد از جنگ جهانی دوم به ایران وارد شده است. 

 تقی‌پور جامعه ایرانی را در حال گذار از شکل قدیم وقف به شیوه‌های جدید کمک و خیر جمعی یاد کرد و افزود: «وقف و نذر انعطاف‌پذیری زیادی در تبدیل به شکل‌های نوین را دارد.» وی در ادامه به ارائه نمونه‌هایی از وقف در دوران باستانی تاریخ ایران پرداخت و گفت: «در دوره هخامنشی شاهان و بزرگان آن‌زمان برای آتشکده‌ها و معابد و برخی فرشتگان موکل مانند آناهیتا، زمین‌هایی را وقف می‌کردند. بلاش اشکانی برای پریستاری آتش، موقوفاتی انجام می‌دهد و در دوره ساسانی، توسعه نهادهای خیریه به نحوی است که براساس قوانین قضایی، اگر زمینی وقف می‌شد، فرزندان واقف دیگر امکان تغییر کاربری آن را نداشتند.»

 ماندگاری؛ وجه ممیزه وقف

 آخرین سخنران این نشست، دکتر نادر ریاحی سامانی؛ پژوهشگر حوزه وقف و امور خیریه و عضو هیئت مدیریه انجمن خیرین مدرسه‌ساز بود که در سه‌بخش چیستی وقف، مصادیق و نمونه‌های آن و پیشنهادهایی برای امر وقف به ارائه نظرات خود پرداخت.

 ریاحی وجه ممیزه وقف با دیگر اشکال خیرخواهی را ماندگاری آن دانست و به این نکته اشاره کرد که: «حتی فلاسفه خداناباور هم یکی از مؤلفه‌های کارآمدی جامعه را خیرخواهی و دگرخواهی می‌دانند»

 ریاحی سامانی کلمات محسنین، سبیل‌الله، انفاق، حسنه، صدقه، ایثار، باقیات‌الصالحات، ایثار، قرض‌الحسنه و تعاون را اشارات قرآنی نسبت به مسأله خیرخواهی برشمرد و ماندگاری مال، مدیریت و تولیت آن، هدف و نیت واقف را از جمله ارکان وقف و موقوفات معرفی کرد. 

 بخش دوم سخنان این پژوهشگر حوزه وقف به معرفی مصادیق و نمونه‌هایی از موقوفات مرتبط با سوانح و حوادث اختصاص داشت. آب‌لوله بیرجند و مرکز درمانی توتونچیان یزدی در شهر کاریز در خراسان دو نمونه از این موقوفات بودند که شرحی از نحوه تأسیس آن‌ها ارائه شد.

 آخرین بخش سخنان ریاحی سامانی پیشنهادهای او به مسئولان بود. به عنوان پیشنهاد نخست خود درخواست کرد بندی به وقف‌نامه‌ها اضافه شود که امکان و اجازه استفاده از منافع مال وقفی را در صورت بروز سوانح و حوادث بدهد. پیشنهاد دوم او فرهنگ‌سازی، آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی واقفان درباره اهمیت موضوع سوانح و حوادث و لزوم توجه به آن بود.