به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، حضرت عیسی بن مریم (ع) یکی از پیامبران اولوالعزم الهی است که اکنون نیز در سراسر جهان پیروان فراوانی دارد و مسیحیت یکی از ادیان مهم و زنده محسوب می‌شود. سخن دربارۀ عیسی (ع) فراوان است و از او نیز با القاب مختلفی سخن رفته است. از جمله مهم‌ترین القابی که برای عیسی (ع) بیان می‌شود این است که او را پیامبر صلح و مهبرانی می‌دانند که دلیلش آموزه‌های مسیح (ع) است. بر این اساس در منابع روایی سخنان فراوانی دربارۀ عیسی (ع) بازتاب یافته است اما به دلایل بسیاری می‌توان مهم‌ترین و موثق‌ترین منبع تاریخی و روایی در این زمینه را قرآن کریم توصیف کرد. 

 از این رو، توصیف قرآن از عیسی (ع) نیز به مثابۀ موثق‌ترین و دقیق‌ترین توصیفات تلقی می‌شود و به همین دلیل و به مناسبت فرارسیدن سالروز ولادت این پیامبر بزرگ، برخی آیات قرآن را مورد بازخوانی اجمالی قرار می‌دهیم؛ آیاتی که وجه بارز آن‌ها بازتاب مصادیق نیکوکاری در سیرۀ حضرت مسیح (ع) است. 

 گرچه آیات قرآن در این زمینه فراوان است و در سوره‌های مختلفی از عیسی (ع) سخن رفته است و به ولادت و دیگر ساحت‌های زندگی او اشاره شده است اما چه‌بسا بتوان جامع‌ترین آیه در این باره را آیۀ 45 سورۀ آل‌عمران تلقی کرد: «إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ.» معنای آیه چنین است: «[ياد كن] هنگامى [را] كه فرشتگان گفتند: اى مريم، خداوند تو را به كلمه‌اى از جانب خود كه نامش مسيح عيسى‏ بن‏مريم است مژده مى‌دهد؛ در حالى كه [او] در دنيا و آخرت آبرومند و از مقربان [درگاه خدا] است.» علت اینکه چنین آیه‌ای را آیه‌ای جامع در مقام توصیف عیسی (ع) می‌توان تلقی کرد این است که خداوند وصف کلی او را در دنیا و آخرت بیان کرده است: آبرومند و مقرب درگاه الهی. 

 روش قرآن در مواجهه با همۀ انبیا (ع) اینگونه است که به نحو کلی به توصیف ایشان می‌پردازد. برای نمونه با یادکرد جمعی از انبیا (ع) ایشان را از صالحین یا محسنین تلقی می‌کند (برای نمونه، نک: سورۀ انعام، آیات 85-84) اما دربارۀ همه پیامبران (ع) وارد جزئیات نمی‌شود و وجه برگزیدگی آن پیامبر را توضیح نمی‌دهد. اما این رویه دربارۀ برخی پیامبران صادق است که از جمله ایشان عیسی بن مریم (ع) است.

 توضیح اینکه، خداوند از یکسو عیسی (ع) را از مقربان درگاهش معرفی می‌کند و از دیگرسو در آیات مختلف قرآن، از برخی مصادیق سخن به میان می‌آورد که می‌توان با کنار هم قرار دادن این مصادق، از راز تقرب عیسی (ع) به خداوند رمزگشایی کرد و پرده برداشت. نکتۀ قابل توجه در این زمینه اینکه، بسیاری از این مصادیق که در زندگی عیسی (ع) وجود داشته و موجب شده است تا او از مقربان درگاه الهی تلقی شود، به صورت مستقیم با امر خیر و نیکوکاری در ارتباط است. بر این اساس، باید این آیات مورد بازخوانی قرار بگیرند.

 نخستین دسته از آیات در این زمینه آیات مشتمل بر تبیین جریان ولادت عیسی بن مریم (ع) است. در آیات 31 تا 33 سورۀ مریم آمده است: «وَ جَعَلَنِی مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَ أَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا * وَ بَرًّا بِوَالِدَتِی وَلَمْ يَجْعَلْنِی جَبَّارًا شَقِيًّا * وَ السَّلَامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا؛ و هرجا كه باشم مرا با بركت‏ ساخته و تا زنده‏‌ام به نماز و زكات سفارش كرده است * و مرا نسبت به مادرم نيكوكار كرده و زورگو و نافرمانم نگردانيده است * و درود بر من روزى كه زاده شدم و روزى كه مى‏‌ميرم و روزى كه زنده برانگيخته مى‌شوم.» در آیۀ نخست، عیسی (ع) اشاره می‌کند که خداوند او را به نماز و زکات توصیه کرده است. آنچه در مجال این نوشتار می‌گنجد، موضوع اشاره به زکات است. گرچه برخی معتقدند که مراد از زکات به معنای تزکیه نفس است اما به تصریح علامه طباطبایی در المیزان، مراد از زکات انفاق مالی است. (نک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 47)

 بر این اساس به وضوح مشخص می‌شود که انفاق مالی همواره به منزله یک دستور اخلاقی سابقۀ دیرینه‌ای داشته است و منحصر به دین اسلام نمی‌شود. از طرفی به سبب اینکه التزام به آن سبب ارتقای سطح کیفی زندگی مردم جامعه و از بین رفتن فاصله طبقاتی میان فقیر و غنی می‌شود، به عنوان نخستین کلمات عیسی (ع) در دنیا و توصیه‌های خداوند به او مطرح می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد یکی از شیوه‌های سلوک عیسی (ع) در دنیا برای رسیدن به مقام آبرومندی در دنیا و آخرت و رسیدن به تقرب الهی عمل نیکوکارانه زکات است. نکتۀ قابل توجه دیگر نیز این است که عیسی (ع) اشاره می‌کند تا زمانی که زنده است خداوند او را به زکات سفارش کرده است و این نشان می‌دهد هرگز نمی‌توان جامعه را خالی از چنین کنش خیرخواهانه‌ای تصور کرد.

 اما دیگر موضوع مهم در این زمینه، اشارۀ عیسی (ع) به نیکی به مادرش مریم (س) است؛ سفارشی که به صورت مکرر در آیات قرآن و روایات اسلامی نیز محل توجه قرار گرفته است و خود، موضوع تحقیق جداگانه‌ای است. بر این اساس، سفارش دیگر عیسی (ع) نیز یک کنش نیکوکارانه است. سپس در ادامه عیسی (ع) بر خود سلام می‌فرستد. براساس موضوعاتی نظیر زکات و نیکی به مادر که از آن‌ها سخن رفته است می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که کسانی مستحق این سلام و سلامتی در دنیا و آخرت می‌شوند که به این اعمال نیکوکارانه التزام داشته باشند.

 افزون بر این آیات، از دو آیۀ دیگر نیز می‌توان سخن به میان آورد؛ نخست آیۀ 63 سورۀ زخرف: «وَ لَمَّا جَاءَ عِيسَى بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ ... * هنگامی كه عيسی با دلایل روشن به سراغ آن‌ها آمد گفت: من برای شما حكمت آورده‏‌ام و آمده‏‌ام تا پاره‏‌ای از اموری را كه در آن اختلاف داريد تبيين كنم» و دوم بخشی از آیۀ 27 سورۀ حدید: «وَ جَعَلْنَا فِی قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً؛ و در دل‌هاى كسانى كه از او پيروى كردند رأفت و رحمت نهاديم.» از آیۀ نخست که مربوط به جایگاه عیسی (ع) در حل‌وفصل اختلافات مردم است، می‌توان مسئولیت اجتماعی را برداشت کرد که این نیز به نوبه خود یک کنش خیرخواهانه تلقی می‌شود. 

 از آیۀ دوم نیز می‌توان چنین برداشت کرد که اگر کسی به توصیه‌های عیسی (ع) ملتزم بود که برخی از آن‌ها نیز از مصادیق نیکوکاری هستند، نه‌تنها مشمول آیۀ 33 سورۀ مریم می‌شود و باید به او سلام فرستاد، بلکه قلبش نیز رئوف می‌شود. این نشان می‌دهد گرچه انجام کار خیر نتایج اجتماعی وسیعی دارد و اساساً کار خیر صورت می‌گیرد تا گرهی از مشکلی باز شود، اما نخستین اثر کار خیر برای خود شخص رقم می‌خورد و آن چیزی نیست جز رئوف شدن. در نتیجه، چه‌بسا اینگونه نیست که اگر کسی رئوف بود کار خیر هم انجام می‌دهد، بلکه صحیح آن است که بگوییم اگر کسی از این ظرفیت بالقوۀ دیگردوستی استفاده کرد و اهل کار خیر شد، در ادامه رئوف هم می‌شود و رحمت در دلش جای می‌گیرد. از این رو، عیسی (ع) پیامبر صلح و مهربانی است، چون شیوۀ سلوک او با صلح و مهربانی و اعمال نیکوکارانه و خدمت به خلق گره خورده است.

 بر این اساس، عیسی بن مریم (ع) را می‌توان پیامبری دانست که به بیان قرآن اهل نیکوکاری بوده است و اساساً قرآن از او به عنوان یک پیامبر خیرخواه یاد می‌کند. سپس نتایج زندگی کردن با این سلوک بازتاب یافته است که چیزی جز مهربانی و صلح برای فرد و جامعه نخواهد بود. موضوع قابل تأمل دیگر نیز امتداد این آموزه‌های اخلاقی در دین اسلام است. همانطور که عیسی (ع) به تصریح قرآن ظهور پیامبر اکرم (ص) را بشارت می‌دهد: «وَ مُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَد» (صف/ 6)، آموزه‌های او نیز در ادامه امتداد یافته است و ما در اسلام نیز شاهد تأکید و سفارش بر موضوعاتی نظیر زکات، نیکی به والدین و اهتمام به مسائل اجتماعی هستیم.

یادداشت از دکتر مرتضی اوحدی

مدرس دانشگاه و پژوهشگر قرآن و حدیث