نقش تحول‌آفرین سازمان‌های مردم‌نهاد در ساخت آینده‌ای پایدار
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، ماده ۲۷ «اعلامیه جهانی حقوق بشر» که در ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ توسط «مجمع عمومی سازمان ملل متحد» در پاریس تصویب شد، بیان می‌کند: «هر کس حق دارد آزادانه در زندگی فرهنگی جامعه شرکت کند، از هنرها بهره‌مند شود و در پیشرفت علمی و مزایای آن سهیم باشد و از منافع اخلاقی و مادی ناشی از هرگونه تولید علمی، ادبی یا هنری که خود خالق آن است، محافظت کند.»
با تأکید بر این اصل اساسیِ اعلامیه جهانی حقوق بشر، سازمان ملل متحد روز دهم نوامبر (مصادف با نوزدهم آبان) را به عنوان «روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه» نام‌گذاری کرده است. این روز یادآور نقش بنیادین علم در جامعه و ضرورت مشارکت عمومی در گفت‌وگوهای مرتبط با مسائل علمی نوظهور است؛ نقشی که سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOها) می‌توانند با ایفای نقش تسهیل‌گری در پیوند دادن دستاوردهای علمی با صلح و توسعه جامعه ایفا کنند.
روز جهانی علم برای صلح و توسعه از یک‌سو با پیوند دادن علم و جامعه، شهروندان را از پیشرفت‌های علمی و نقش دانشمندان در درک بهتر محیط زیست آگاه می‌کند و از سوی دیگر، ما را در جهت ساختن جوامعی پایدارتر رهنمون می‌سازد. در این میان، سازمان‌های مردم‌نهاد با بسیج همه بازیگران اجتماعی پیرامون موضوع علم برای صلح و توسعه، فرصتی می‌آفرینند تا همگان بتوانند در این مسیر سهیم باشند.
تحول‌آفرینی علمی سازمان مردم‌نهاد برای آینده
برای جامعه بشری ضروری است که با بهره‌گیری از علم و پیوند آن با جامعه، برای مقابله با چالش‌های آینده آماده شود. روز جهانی علم برای صلح و توسعه بر اهمیت نقش علم و دانشمندان در جوامع پایدار و ضرورت اطلاع‌رسانی و مشارکت شهروندان تأکید دارد. این روز فرصتی برای نشان دادن جایگاه علم در زندگی روزمره و مشارکت عمومی در تصمیم‌گیری‌های علمی است. حرکت در مسیر صلح و توسعه، بدون نقش‌آفرینی همه اجزای جامعه ممکن نیست.
علم، به‌عنوان عنصر کلیدی در تقویت آگاهی عمومی و ترویج همبستگی ملی و بین‌المللی، باید در خدمت بهبود زندگی انسان‌ها قرار گیرد. در این میان، سازمان‌های مردم‌نهاد با ایفای نقش تسهیل‌گری، آگاهی‌بخشی و توانمندسازی، پیوندی ناگسستنی با رویکردهای علمی برقرار می‌کنند و در رفع چالش‌های اجتماعی سهمی جدی دارند. سازمان‌های مردم‌نهاد با معرفی دستاوردهای علمی در حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی یا حتی در زمینه آخرین دستاوردهای دانش محیط‌زیستی و تغییرات اقلیمی، می‌توانند به‌عنوان سفیران دیپلماسی علمی عمل کنند.
آنان با ایفای این نقش، به ایجاد پیوند و تقویت روابط میان جوامع یاری می‌رسانند. در سطح جهانی، نمونه‌های برجسته‌ای از سازمان‌های مردم‌نهاد وجود دارند که علم را در خدمت صلح، توسعه و آینده‌ای پایدار به کار گرفته‌اند. از جمله:
- «شورای بین‌المللی علم» (International Science Council – ISC) یکی از این نهادهاست که به عنوان صدای جهانی علم فعالیت می‌کند. این شورا، علم را «کالایی عمومی» می‌داند و تلاش دارد تا دانشمندان علوم طبیعی، اجتماعی و انسانی را برای حل چالش‌های بزرگ بشری گرد هم آورد. پروژه‌های این شورا در زمینه علم آزاد، ارتباط علم و سیاست، و ترویج علم برای توسعه پایدار، نمونه‌ای بارز از نقش تسهیل‌گر ان‌جی‌او‌ها، در عرصه بین‌المللی است.
- سازمان «علم برای صلح» (Science for Peace )،در کانادا است که هدفش ترویج آموزش عمومی و آگاهی‌بخشی درباره پیوند میان علم، امنیت انسانی و صلح است. این سازمان با برنامه‌های آموزشی، نشست‌های علمی و انتشار گزارش‌های پژوهشی در حوزه‌هایی چون تغییرات اقلیمی، خلع سلاح و اخلاق علم، نشان داده است که چگونه جامعه مدنی می‌تواند علم را از محیط‌های آکادمیک به بطن جامعه بیاورد و گفت‌وگوی عمومی درباره آینده‌ای امن‌تر را تقویت کند.
- در حوزه اخلاق علمی و فناوری، شبکه بین‌المللی « شبکه بین‌المللی مهندسان و دانشمندان برای مسئولیت جهانی » ( INES ) فعالیت دارد که دانشمندان و مهندسان را به تفکر درباره مسئولیت اجتماعی علم فرا می‌خواند. این شبکه با تمرکز بر موضوعاتی چون نابودی سلاح‌های هسته‌ای، فناوری پایدار و حاکمیت اخلاقی در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی و زیست‌فناوری، به یکی از مهم‌ترین نهادهای مردم‌نهاد علمی-اخلاقی در سطح جهانی بدل شده است.
یونسکو و راهبری علم در مسیر صلح و توسعه
سازمان یونسکو به مناسبت روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه در سال ۲۰۲۵، بر اهمیت ترسیم نقشه راهی علمی برای توسعه و صلح از رهگذر فرآیندهای اعتمادسازی و تحول‌آفرینی جوامع تأکید دارد. به باور یونسکو، بازاندیشی در نوع علم و رابطه آن با جامعه برای پاسخ به نیازهای آینده ضروری است. سازمان‌های مردم‌نهاد و سایر نهادهای مدنی نیز در این مسیر می‌توانند از طریق اقداماتی چون ترویج علم به عنوان یک کالای عمومی، تضمین علم آزاد برای همه، پرورش توسعه پایدار از طریق علم، سیاست و جامعه و توانمندسازی نسل بعدی از طریق علم، سهم مؤثری ایفا کنند.
در جهانی که با تحولات عمده‌ای چون تغییرات اقلیمی، تحولات دیجیتال، چالش‌های جمعیتی و نابرابری‌های اجتماعی روبه‌روست، بخش علوم اجتماعی و انسانی یونسکو بر سهم علم در ساخت جوامع فراگیر و پایدار تأکید دارد. سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند با الهام از این رویکرد، در مسیر مدیریت تحولات اجتماعی و تقویت پیوند علم و سیاست، به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند اخلاق فناوری‌های نوظهور (از جمله هوش مصنوعی، فناوری عصبی و مهندسی آب‌وهوا)، تقویت اعتماد عمومی به علم و ایمنی دانشمندان، گام بردارند. نمونه‌هایی از مسیرهای ممکن برای سازمان‌های مردم‌نهاد بر اساس الگوی یونسکو عبارت‌اند از:
- ترویج و آموزش اخلاق هوش مصنوعی
- مبارزه با نژادپرستی و تبعیض
- تقویت شمول، حقوق برابر و گفت‌وگوی فرهنگی
- توانمندسازی جوانان و زنان
- استفاده از ظرفیت اجتماعی و اخلاقی ورزش برای صلح و توسعه
و سخن آخر این‌که، در جهانی که علم و فناوری به سرعت در حال دگرگونی است، صلح و توسعه دیگر صرفاً در گرو تصمیم دولت‌ها نیست؛ بلکه نیازمند هم‌افزایی و مشارکت فعال جامعه مدنی است. سازمان‌های مردم‌نهاد، با پیوند دادن دانش و آگاهی به وجدان اجتماعی و اخلاقی، می‌توانند پُل میان علم و انسانیت باشند، پلی که بر پایه اعتماد، گفت‌وگو و مسئولیت بنا شده است. روز جهانی علم برای صلح و توسعه یادآور آن است که آینده‌ای بهتر، تنها با مشارکت آگاهانه همه انسان‌ها در مسیر علم و دانش ممکن خواهد شد.
زهرا میرابیان
منابع: