جای خالی نقش‌آفرینی مستقل جامعۀ مدنی در زمینِ بازیِ مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها
در کشور عزیزمان، شرکت‌های زیادی بنا به انگیزه‌های مختلف در حال انجام اقدامات کوچک یا بزرگ، سازمان‌یافته یا مقطعی و موردی یا جامع در زمینۀ مسئولیت اجتماعی شرکتی (CSR) هستند. در کنار بازیگران مختلفی که در رفتار مسئولانۀ شرکت‌ها اثرگذار هستند، جامعۀ مدنی، شامل سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO ها)، فعالین اجتماعی و رسانه‌ها، نقشی کلیدی در هدایت و نظارت بر این فعالیت‌ها می‌توانند داشته باشند. این یادداشت به بررسی انفعال جامعۀ مدنی در حوزه CSR، چالش‌های پیش‌رو، و ضرورت نقش‌آفرینی فعال آن برای هدایت شرکت‌ها به سوی اثرگذاری اجتماعی واقعی می‌پردازد.
وضعیت کنونی: انفعال NGOها و وابستگی به شرکت‌ها
در ایران، بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد به دلیل محدودیت‌های مالی و نبود منابع پایدار، به شرکت‌های خصوصی به‌عنوان حامیان مالی پروژه‌های اجتماعی خود وابسته شده‌اند. این وابستگی، اگرچه در مواردی به اجرای برخی پروژه‌های خیریه و مفید برای جامعه کمک کرده، اما باعث شده که سمن‌ها از نقش اصلی خود، یعنی نظارت و مطالبه‌گری در برابر عملکرد اجتماعی شرکت‌ها، فاصله بگیرند. حتی در مواردی به جای آنکه این سازمان‌ها فعالیت‌های CSR شرکت‌ها را ارزیابی کنند و از آنها بخواهند پروژه‌هایشان با نیازهای واقعی جامعه هم‌راستا باشد، اغلب به بازوی اجرایی شرکت‌ها در پروژه‌های تبلیغاتی یا نمایشی تبدیل شده‌اند.
ابزار خاموش رسانه‌ها در قبال CSR
رسانه‌ها می‌توانند با اطلاع‌رسانی شفاف، نقد صادقانۀ عملکرد شرکت‌ها، و برجسته کردن نیازهای واقعی جامعه، مطالبه‌گری را تقویت کنند و هم شرکت‌ها و هم سایر بازیگران نظیر دولت و سمن‌ها را نسبت به ایفای نقش درست خود یاری نمایند. در ایران، رسانه‌ها اغلب به پوشش فعالیت‌های شرکت‌ها به‌صورت تبلیغاتی (در قبال دریافت هزینه و متاسفانه به شکل آگهی سفارشی و پنهان) اکتفا می‌کنند و کمتر به تحلیل عمیق و مستقل یا نقد سازندۀ آنها می‌پردازند. جدای از ترس «ازدست‌دادن تبلیغات و حمایت‌های مالی»، تردید راجع به وجود بسترهای قانونی حمایت‌کننده از کنش‌گری درست رسانه‌ها نیز مزید بر علت شده تا اصحاب رسانه کمتر به نقش‌آفرینی منتقدانه و مستقل در این عرصه بپردازند.
اهمیت مطالبه‌گری و دیده‌بانی در مسئولیت اجتماعی شرکتی
مطالبه‌گری و نظارت، دو وظیفۀ اصلی جامعۀ مدنی در حوزه CSR هستند. NGOها و رسانه‌ها باید عملکرد اجتماعی شرکت‌ها را زیر ذره‌بین قرار دهند، از آنها گزارش‌های شفاف و واقعی در ارتباط با عملکرد اجتماعی بخواهند، و اطمینان حاصل کنند که پروژه‌های CSR با نیازهای واقعی جامعه هم‌راستا هستند و البته کلک، فریب یا سبزشویی و مواردی از این جنس نیز در کار نیست! اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم در ادبیات مسئولیت اجتماعی شرکتی صحبت از لزوم ایفای نقش دو نیروی موثر برای هدایت رفتار مسئولانۀ بنگاه‌ها مطرح است: یک-سیاستگذاری مناسب دولتی و دو-مطالبه‌گری و نظارت موثر بخش مردمی. در واقع بدون این دو نیرو، در هیچ جای دنیا و در هیچ ساختار اجتماعی-سیاسی‌ای، بخش خصوصی به تنهایی به سمت و سوی رفتار مسئولانۀ واقعی نرفته است. نگاه صرفا «اسپانسری» به شرکت‌ها باعث می‌شود که جامعۀ مدنی پیشاپیش خود را خلع سلاح کند و در تعامل با شرکت‌ها با چشم‌پوشی از خطاها یا کژروی‌ها یا مسیرهای اشتباه مدیران، روی به مدح، تائید مسیرهای غلط و یا حتی گاهی سفیدشویی آنها بیاورد.
شراکت و همراهی در پروژه‌های اجتماعی: خوب و لازم، ولی ناکافی!
اگرچه حتما سمن‌ها می‌توانند بازوی کمکی خوبی برای اجرای پروژه‌های اجتماعی شرکت‌ها باشند، و رسانه‌ها بایستی در جای درست به ترویج و اطلاع‌رسانی اقدامات خوب و موثر سازمان‌ها در زمینۀ عملکرد اجتماعی بپردازند، اما این همۀ داستان نیست؛ پرداختن صرف به چنین نقش‌هایی مثل این است که انسانی از یک پای خود استفاده کند و یا فقط فرمان خودرو را به سمت راست بپیچد! واقعیت این است که ما به ایفای چنین نقش‌های مطالبه‌گرانه و دیده‌بانانه از سمت جامعۀ مدنی هم نیاز داریم و بدون آنها نمی‌توان تصور کرد که CSR در یک کشور به تعالی برسد.
چالش استقلال: مانع اصلی مطالبه‌گری و پایش‌گری اصولی
سازمانی که برای تأمین بودجه خود به حمایت شرکت‌های خصوصی وابسته است، نمی‌تواند به‌طور همزمان نقش دیده‌بان و ناظر بی‌طرف را ایفا کند. این تضاد منافع باعث می‌شود که NGOها و رسانه‌ها از مطالبه‌گری، و نقد عملکرد شرکت‌ها خودداری کنند یا در برابر تخلفات احتمالی آنها سکوت اختیار کنند. راه حل چیست؟ هیچ راه حلی جز حل مسئلۀ تضاد منافع در نهاد جامعۀ مدنی وجود ندارد.
ایده‌هایی برای کمک به بهبود وضعیت
برای آنکه مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در ایران از حالت نمایشی به اثرگذاری واقعی تبدیل شود، جامعۀ مدنی باید به نوبۀ خود نقشی فعال‌تر ایفا کند. این نقش‌آفرینی شامل چند بعد کلیدی است:
1. تقویت استقلال: اگر سمن یا رسانه می‌تواند حامیانی از میان خیرین، ایران‌دوستان و یا نهادهای دیگر داشته باشد که انتظاری از آنها برای نقض ماموریت یا استقلالشان نداشته باشند، بهترین اتفاق ممکن رخ داده است. چنین حامیانی البته کم نیستند، منتهی باید دنبالشان گشت! البته، ممکن است برخی از این حامیان بالقوه در حال مطالعۀ این یادداشت هم باشند و در چنین حالتی باید گفت که ایران ما و آیندۀ مسئولیت اجتماعی شرکتی بسیار به حمایت‌های سخاوتمندانه و توانمندساز شما نیاز دارد و دعوت می‌کنیم که پای کار بیائید و بسترساز بسیاری اتفاقات خوب در این عرصه شوید که هدفشان نه تقابل با بخش خصوصی و شرکت‌ها، بلکه تشویق رفتارهای مسئولانه و اصلاح کژرفتاری‌ها و بهبود زیست‌بوم است؛ عملکرد مثبت مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، یک موهبت برای توسعه پایدار کشور است و همه بازیگران از آن منتفع خواهند شد و لذا نباید نگاه‌های انتقادی درست و مطالبه‌گری‌های به‌جا را با بدبینی نگریست!
2. مطالبۀ شفافیت و گزارش‌دهی: جامعۀ مدنی باید شرکت‌ها را به ارائۀ گزارش‌های دقیق و شفاف از فعالیت‌های CSR خود ملزم کند. این گزارش‌ها که با نام گزارش مسئولیت اجتماعی یا گزارش پایداری هم شناخته می‌شوند باید شامل جزئیات اقدامات و پروژه‌ها، میزان تأثیرگذاری، و سیاست‌های شرکت‌ها برای مدیریت پیامدهای فعالیت‌هایشان باشد. همین حالا هم بسیاری شرکت‌های ایرانی به انتشار گزارش پایداری دست می‌زنند و حالا شاید وقت آن است که جامعۀ مدنی با بررسی و نقد دقیق و اصولی این گزارش‌ها، کمک کند که با ارتقای کمّی و کیفی این گزارش‌ها روبرو شویم.
3. همکاری بین NGOها و رسانه‌ها: همکاری این دو بخش از جامعۀ مدنی می‌تواند اثربخشی مطالبه‌گری را افزایش دهد. برای مثال، NGOها می‌توانند اطلاعات دقیق از عملکرد شرکت‌ها ارائه دهند و رسانه‌ها این اطلاعات را به اطلاع عموم برسانند.
در پایان و به عنوان جمع‌بندی باید گفت که ما نیاز به اشکال جدیدی از سازمان‌های مردم‌نهاد و رسانه‌ها در این عرصه داریم که مکمل بازیگران موجود جامعۀ مدنی باشند: نهادهایی که با رویکردی مستقل، و نگاهی منتقدانه، مطالبۀ عملکرد اجتماعی واقعی را از شرکت‌ها داشته باشند؛ در حقیقت، نوعی از کنش‌گری سازمانی!
یادداشت از دکتر هامون طهماسبی
مدیر مدرسه توسعه پایدار دانشگاه صنعتی شریف
--------------------------------------------------------------------------------------------
گفتنی است این سلسله‌یادداشت‌ها با محوریت مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، با همکاری مشترک پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران و روزنامه دنیای اقتصاد تولید می‌شود.