امام جعفر بن محمد صادق (ع) ششمین امام شیعیان است که براساس نقل‌های تاریخی در سال 80 یا 83 هجری چشم به جهان گشودند و در 25 شوال سال 148 هجری به شهادت رسیدند. عصر امام صادق (ع) را باید یکی از‌‌‌ حیاتی‌ترین دوره‌های شیعه تلقی کرد؛ زیرا از عصر نبوی سال‌ها گذشته بود و تا عصر ایشان، تاریخ شیعه آبستن حوادث مختلفی بود؛ از غصب خلافت امیرالمؤمنین (ع) گرفته تا حوادث کربلا و شرایط حساس عصر امام سجاد (ع). 

 بر این اساس، در این ایام فرصت چندانی برای ائمه شیعه فراهم نشد تا بتوانند با آسودگی خاطر به تبلیغ و ترویج آموزه‌های اصیل اسلام بپردازند و از این حیث شرایط شیعه با دشواری‌هایی همراه شد. البته هریک از ائمه (ع) به تناسب شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عصر خویش بهترین راهکار برای رواج اندیشه‌های اصیل اسلامی را به کار بستند اما تا عصر امام صادق (ع) شرایط دشواری حاکم بود.

 شرایط سیاسی اجتماعی عصر امام صادق (ع)

 اما در دوران حیات و امامت امام صادق (ع) شرایط سیاسی جامعه با تغییراتی مواجه شد. در این دوران بنی‌امیه سقوط کرد و عباسیان خلافت را به دست گرفتند و به دلیل عدم تثبیت موقعیت بی‌عباس، شرایط تا حدودی برای فعالیت‌های علمی – فرهنگی امام صادق (ع) فراهم آمد. یکی از دلایل تقدم کار فرهنگی بر دیگر فعالیت‌ها توسط امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نیز همین مورد است؛ به‌نحوی که آن‌ها شرایط را برای تربیت شاگردان فراوان و تبیین معارف اصیل دینی تا حدودی مهیا دیدند.

 بی‌شک پرداختن به ابعاد زندگی امام صادق (ع) مجالی فراخ‌ می‌طلبد؛ هم‌چنان که در این زمینه پژوهش‌های مختلفی سامان یافته است. اما موضوع این نوشتار بررسی جایگاه نیکوکاری در سیرۀ ایشان است. به تعبیری، نیکوکاری را می‌توان به معنای بخشش در نظر گرفت. احتمالاً نخستین معنایی که از بخشش به ذهن متبادر می‌شود، بخشش‌ مادی است و بر همین اساس نیکوکاری معمولاً مقارن با کنشی خیرخواهانه است که در راستای رفع یک نیاز مادی تلاش می‌شود؛ اعم از اینکه این نیاز مالی یا جسمی باشد.

 اما با این حال محذوریتی وجود ندارد که در معنای نیکوکاری توسعه ایجاد کرد و هرگونه بخششی اعم از مادی یا غیرمادی را هم یک کنش نیکوکارانه تلقی کرد. از این رو، ممکن است دغدغه برخی افراد نیکوکار جامعه، موضوعات علمی یا فرهنگی جامعه باشد و در راستای اعتلای این موضوعات بکوشند که باید آن‌ها را نیز نیکوکار تلقی کرد.

 دو نوع نیکوکاری در سیرۀ امام صادق (ع)

 در اینجا که سخن از نیکوکاری در سیرۀ امام صادق (ع) است نیز می‌توان معنای موسع نیکوکاری را لحاظ کرد. از این رو تلاش‌های علمی و فرهنگی امام (ع) از یک‌سو و ترغیب امام (ع) برای برطرف شدن نیازهای مادی جامعه از سوی دیگر را می‌توان ذیل عنوان نیکوکاری در سیرۀ امام صادق (ع) صورت‌بندی کرد.

 دربارۀ بخش نخست باید گفت چنان‌که به اختصار بیان شد، در عصر امام صادق (ع) شرایط برای پرداختن به مسائل علمی فراهم شد و امام (ع) نیز به تربیت تعداد فراوانی را شاگردان همت گماشت. در برخی منابع  روایی به نقل از حسن بن علی الوشاء آمده است: در مسجد کوفه نهصد نفر را دیدم که حدیث جعفر بن محمد می‌گفتند. برخی منابع نیز شمار شاگردان امام (ع) را حدود چهارهزار نفر دانسته‌اند. (نک: کشف‌الغمه، ج 2، ص 166) 

 در این میان، عالمان برجسته اهل سنت را نیز می‌توان یافت که شاگردی امام (ع) را کرده‌اند. برای نمونه می‌توان از سفیان ثوری نام برد که زهد و علم او در منابع اهل سنت بازتاب یافته است اما با این حال از دانش امام (ع) نیز بهره‌برداری کرده است. همچنین نصیر بن کثیر نیز دیگر عالمی است که شاگرد امام صادق (ع) بوده است. (العقد الفرید، ج 3، ص 175/ تذکرة‌الحفاظ، ج 1، ص 167) همچنین در یکی از نقل‌های تاریخی به نقل از شیخ مفید آمده است: علمای اسلام از احدی به اندازۀ امام صادق (ع) حدیث نقل نکرده‌اند. (کشف‌الغمه، ج 2، ص 166)

 امام صادق (ع)؛ احیاگر مذهب شیعه

 سخن دربارۀ جایگاه علمی امام صادق (ع) و فعالیت‌های ایشان در این زمینه بسیار است و می‌توان با غور در منابع روایی به موارد دیگری نیز دست پیدا کرد. همۀ این موارد بازتاب‌دهندۀ چنین درکی است که امام (ع) کوشش خود را صرف اعتلای علم و فرهنگ ناب شیعی کرده است و با تربیت شاگردان فراوان، نقش مهمی در حفظ و ترویج باورهای اصیل دینی ایفا کرده است. 

 امام صادق (ع) را احیاگر و رئیس مذهب شیعه می‌دانند و این یعنی امام (ع) توانسته با اقدامات خود، حقایق دین را به دست مردم برساند و اکنون با گذشت قرن‌ها از زمان شهادت ایشان، آموزه‌های دینی به صورت صحیح در اختیار شیعیان قرار گرفته است. بی‌شک چنین اقدامی توسط امام (ع) یک جهاد همه‌جانبۀ علمی – فرهنگی محسوب می‌شود و می‌توان آن را یک نوع نیکوکاری غیرمادی تلقی کرد؛ نیکوکاری‌ای که هدفش نه آبادکردن زندگی مادی، بلکه آبادکردن آخرت انسان‌ها است؛ زیرا با این تلاش‌ها عقاید مردم اصلاح می‌شود.

 دست‌گیری از مردم در سیرۀ امام صادق (ع)

 اما بُعد دوم نیکوکاری در سیرۀ امام صادق (ع) مربوط به معنای متداول نیکوکاری است که می‌توان احسان را معادل آن در نظر گرفت. در این زمینه می‌توان از روایات مختلفی سخن به میان آورد. برای نمونه در روایتی مشهور به نقل از امام صادق (ع) آمده است: کسی که شب خود را به روز برساند، در حالی که به امور مسلمانان اهتمام نداشته باشد مسلمان نیست. (کافی، ج ۲، ص ۱۶۴) این سخن امام (ع) به‌نحوی است که عمل به آن می‌تواند همۀ مشکلات جامعه اعم از مشکلات مادی و غیرمادی را برطرف سازد؛ چه‌اینکه مسلمانان در جامعه هم نیازهایی از قبیل نیازهای فرهنگی دارند و هم برخی از آن‌ها نیازمند کمک‌های مالی و مواردی از این دست هستند.

 در یکی دیگر از روایات امام (ع) که ذیل آیۀ: «رَبَّنَا آتِنَا فِی‌الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِی‌الْآخِرَةِ حَسَنَةً» (بقره/ 201) نقل شده آمده است: مراد از حسنه در دنیا، روزی و معاش و نیک‌خویی و در آخرت، خشنودی خدا و بهشت است. افزون بر این در روایت دیگری آمده است: هرکسی که در دنیا به صورت شایسته‌ای صدقه بدهد، خداوند جایگزین این صدقه را در اختیار فرزندانش قرار خواهد داد. (کافی، ج ۴، ص ۱۰) 

 در روایت دیگری از اهمیت پیوند و نیکی با یکدیگر سخن رفته است (همان، ج 2، ص 175) در یکی دیگر از روایات نسبت به زدودن گرفتاری مؤمنان سخن رفته و آمده است: هر مؤمنی که گرفتاری یک مؤمن را برطرف کند، خداوند حوائج دنیوی و اخروی او را برطرف خواهد کرد. (کافی، ج 3، صص 511-510)

 مواردی که از آن‌ها سخن به میان آمد، تنها بخش کوچکی از سیرۀ امام صادق (ع) و سخنان ایشان دربارۀ نیکوکاری بود. براساس این طیف از روایات که به نقل آن‌ها پرداخته شد، نیکوکاری در سیرۀ امام صادق (ع) را می‌توان در دو بخش تقسیم‌بندی کرد: مادی و غیرمادی. بخش مادی، ترغیب امام (ع) نسبت به برطرف‌کردن گرفتاری‌ها و حوائج مردم است و بخش غیرمادی نیز تلاش‌های بی‌دریغ امام (ع) در راستای حفظ، احیا و اعتلای عقاید اصیل دینی را شامل می‌شود؛ تلاش‌هایی که باید آن‌ها را ذیل کوشش‌های علمی – فرهنگی امام (ع) صورت‌بندی کرد.

به قلم دکتر مرتضی اوحدی

دانش‌آموختۀ علوم قرآن و حدیث و مدرس دانشگاه